bourdeieu ile devleti yeniden düşünmek...

Loic Wacquant'la söyleşi (Yapanlar; Fırat Bozçalı, Seda Aydın, Canay Özden Çeviren: Aytuğ Şaşmaz) 

Bourdieu için devlet nedir, ya da ne değildir? 

Öncelikle  şunu belirtmekte fayda var; insanlar Bourdieu’yu bir siyasi sosyolog ya da bir 

devlet analizcisi olarak görmezler. Çoğunlukla bir kültür sosyologu olarak görülmüştür, ama 

aslında sembolik iktidarın sosyologudur. Bourdieu, Max Weber’in “fiziksel şiddetin meşru 

kullanımını başarıyla tekelleştiren fail olarak devlet” tanımını alır, buna sembolik iktidarın 

kullanımının da devlet tarafından başarıyla tekelleştirildiğini ekler. Nedir bu sembolik iktidar? 

Kategoriler, sınıflandırmalar, isimler, semboller, kimlikler; temsil düzeninde olan her şey. 

Örneğin, insanları kategorilere göre sınıflandırıyoruz, etnik kategorilere, cinsiyet kategorilerine, milliyet kategorilerine göre…

Peki, nasıl oluyor da, insanlar bu kategoriler  üzerinde anlaşıyorlar? Nasıl oluyor da hepimiz aynı kategorileri kullanıyoruz? Okul sistemi sayesinde. İnsanlar ulusal eğitim sistemlerinden geçiyorlar, bu ortak kategorileri öğreniyorlar. 

Yani, en azından olan biteni algılamak ve değerlendirmek için ortak bir zihinsel çerçeve 

üzerinde anlaşıyorlar. Ancak, durum bundan ibaret değil, her zaman benim sınıflandırmamla 

senin sınıflandırman arasında, benim düşünme biçimimle senin düşünme biçimin arasında bir 

uyuşmazlık var. Zihinsel çerçeveler arasında bir çatışma var. Bir çatışma olduğunda, bu 

çatışma üzerinde hüküm verme gücüne sahip fail  devlet. Çünkü devlet son tahlilde, kimin 

kim, neyin ne olduğu konusunda, hangi kategorileri kullanmamız gerektiği konusundaki 

otoriteyi elinde bulunduruyor, çoğunlukla yasa aracılığıyla bu otoriteyi kullanıyor. Ya da 

bürokratik kategorileri ve devletin zihinsel faaliyetlerini kullanarak, malları, hizmetleri 

dağıtan ya da dağıtmaktan imtina eden kamu bürokrasisi aracılığıyla. Yani Bourdieu’nün 

devlet anlayışı Weber’in maddi iktidarı tekelleştiren ve tatbik eden devlet tanımıyla örtüşüyor, 

ama burada maddi iktidarın yanına zihinsel iktidar kavramı da ekleniyor. Zihinsel iktidar da 

insanların aynı kategorileri kullanmasını sağlayan, dünya hakkında aynı şekilde düşünmesini, 

hissetmesini sağlayan kabiliyeti işaretliyor.  

Mücadele Sahası Olarak Devlet 

Devletin kendisi de daha önceki sınıflandırma mücadelelerinin bir sonucu ve insanların 

sürekli mücadele ettikleri bir saha. Örneğin, Fransa ve Türkiye’de “etnik kimlikler tanınmalı

mı?” ya da “devletin etnik kimlikleri kendi resmi kategorileri olmalı  mı?”, “bir nüfus 

sayımında insanlara ‘siyah mısın, beyaz mısın, yoksa Arap mı?’ diye sorulmalı  mı?” 

tartışmaları cereyan ediyor. Fransa’da etnik kategorilerin resmileştirilmesi üzerine büyük bir 

tartışma var, Türkiye’de de olduğunu zannediyorum, adını koysak mı? Devlet hayır diyor, 

kendi kategorilerini mutlak ve ebedi olarak sunuyor. Ancak gerçekte, bu kategorilerin kargaşa 

zamanlarında değiştiklerini biliyoruz, yani devlete karşı bunları değiştirmek için mücadele 

edebilirsin. Ancak Bourdieu için önemli  olan bu mücadeleyi devletin içinden de 

gerçekleştirebileceğindir. Bourdieu devleti yeniden düşünmek için çok faydalı üç kategori 

sunar:  

İlk kategori ‘sembolik iktidardır’. Bourdieu’ye göre “devlet sembolik iktidarın merkez 

bankasıdır”. Devletin maddi iktidarı kullandığını, orduyu, polisi, hapishaneyi kontrol ettiğini Hobbes’tan beri biliyoruz, her materyalist  devlet teorisi de bunu  teyit etti zaten. Ancak 

Bourdieu devlet iktidarının daha mahir biçimleri konusunda çok özgün. Bu iktidar zihinsel 

kategorilerin biçimi üzerinden, gündelik etkinlikleri anlamlandırmada kullanılan  şematiği 

insanların kafasına yerleştirme üzerinden uygulanıyor. Bu şematik sayesinde insanlar herkesin 

kullandığı kategorileri kullanıyor, böylelikle dünya anlaşılabilir görünüyor, kimse bazı

kimlikleri ve bölünmeleri sorgulamıyor. Ama mücadele sürekli devam ediyor; devlet bir 

bakıma bugünkü sembolik iktidarın dağılımının tescillendiği yer. Bu durumda devlet hem 

sembolik iktidarı -kategorileri ilk oluşturan güçlerden bağımsız olarak- kullanan bir fail, hem 

de bir mücadele bölgesi, mücadelenin süregittiği bir saha. 

Bourdieu’nün kullandığı ikinci önemli kavram ‘bürokratik sahadır’. Devlet-toplum 

karşıtlığında ya da devlete karşı yapıldığı söylenen siyasal hareketlerde olduğu gibi devlet, 

genelde sınırları belli yekpare bir varlık olarak görülür. Bourdieu, devletin çapının, 

sınırlarının, görevlerinin, aldığı şeklin tarih boyunca değişime uğradığını söyler. Bu demek 

oluyor ki devlet derken neden bahsettiğimizi tam olarak bilmiyoruz. Yekpare devlet algısını

değiştirmeliyiz, yerine tanımlamaları ve kamuya ait malların dağıtımını tekeline alan 

kurumlar olarak bürokratik saha kavramını koymalıyız. Diyeceksiniz ki “bunun eyleyiciliği 

nerede?”. Yanıt: “Duruma göre değişir!” 19. yüzyıl İngiltere’si Atatürk tarafından kurulan 

modern laik devlet değil, aynı kurulumdan bahsedemeyiz. Bu devlet tanımı, devleti yekpare 

bir varlık olarak gören anlayıştan kurtulmamızı sağlar, bunun bir değişken olduğunu gösterir. 

Bu sayede, devletin çok heterojen ve parçalanmış olabileceğini de, ya da çok merkezi, birleşik 

ve tutarlı olabileceğini de görmüş oluruz. Kamusal malları tanımlayan ve dağıtımını

gerçekleştiren bürokrasilerden oluşan bir mücadele sahasıdır devlet, ancak neyin kamusal 

mal, neyin kamu bürokrasisi olduğu konusunda da sürekli bir çatışma vardır. Örneğin eğitim 

kamusal bir hizmet mi olmalıdır, yoksa özel mi? Kamusal bir hizmet olduğunu söyleseniz 

bile, çatışma devam eder: Hangi kamu kuruluşu bu hizmeti vermelidir, nasıl, kime 

vermelidir? Kamu bürokrasileri arasında da bir rekabetten söz edilebilir; hangi kurumun daha 

fazla bütçesi ya da yetkisi olacak? Ayrıca devletin dışında kalan kimselerde de bu hizmetleri 

alabilmek için sürekli bir mücadele vardır.  

Üçüncüsü de, Bourdieu’nün The Weight and the World kitabında da üstünde durduğu gibi, 

yüzlerce yıllık mücadelenin sonucunda modern rasyonel devletin iki eli, ‘sağ eli ve sol eli’ 

olduğu savıdır. Devlet içinde cinsiyete dayanan bir iş bölümü olmuştur, sağ eli paternalisttir. 

Kontrol eden, disipline eden, kıt kaynakları idare eden bu eldir. Maliye bakanlığı, ordu, polis 

kuvvetleri, hapishane sistemleri. İskandinav ülkelerinde bile bu görevlerin erkekler tarafından 

yapıldığını, bu işlevlerin erkeklere özgü olarak değerlendirildiğini görebiliriz. Devletin sol eli 

ise bakan, besleyen, koruyan eldir. Bu el, barınma, sağlık, eğitim gibi hizmetleri karşılar, iş

hukukunu düzenler. Bourdieu, devletin bugünkü yeniden kurulumunun sağ ve sol eller 

arasında bir mücadele olarak görülebileceğini öne sürer. Neoliberal devrim, sağ elin sol eli 

kontrol etmeye çalışması, hatta bertaraf etmesi olarak değerlendirilebilir. 

Maddi İktidar ve Sembolik İktidar Ayrı-mı(?) 

Devletin bir mücadele sahası olduğunu söylüyorsunuz. Bu demek oluyor ki, devlet zaman 

içinde değişiyor. Bu değişimin genel özellikleri, ortak ilkeleri var mıdır? Değişimin bir 

motoru ya da mücadeleyi tetikleyen belli unsurlar var mıdır?  

Burada devletin teorik olarak yeniden konumlandırılması gereğine işaret ediyoruz, çünkü 

devlet mücadelenin ortaya çıktığı tek saha değildir. Bürokratik sahanın kendisinin iktidar 

sahası içinde yeniden konumlandırılması gerekir. Farklılaşmış, ileri toplumlarda iktidar Feodal düzende hâkim güçler arasındaki bir mücadeleden bahsettiniz ve moderniteyle 

beraber bir şeylerin değiştiğini de vurguladınız; peki modernitede kimler arasında mücadele 

var?  

Bence Bourdieu’nün özgünlüğü burada. Siyasi sosyoloji yapanlar genelde tabi olanlarla 

devlet arasındaki mücadeleye odaklanır. Sivil toplum-devlet, sosyal hareketler-devlet 

mücadeleleri gibi. Dışarıda kalanın devletle mücadelesine yoğunlaşılmıştır, ama Bourdieu 

bize tabi olanla hâkim olan arasında diye düşündüğümüz mücadelelerin çoğunun aslında 

farklı tür hâkimler arasında geçen iç bir mücadele olduğunu söyler. 

Belki de hem hâkim olma hem de tabi olma durumunu sorguluyor…  

Tabi olanların bu tabiyeti sona erdirmek için yaptıkları bir mücadele var. Ancak toplumsal 

alanda bu dikey mücadelelerin yanı  sıra, bir de yatay mücadeleler var ve bu mücadeleleri 

anlamanın en iyi yolu birinin diğerinde nasıl yankı bulduğunu anlamaktır. Örneğin 

entelektüeller ve sanatçılar Weber’in tarif ettiği gibi bir yaşam sürdürmeyerek kapitalist 

burjuva yaşam tarzına muhalefet ederler. Tasarruf eden, her  şeyi hesap eden, kârını

azamileştirme çabası içindeki Protestan iş adamı yaşam tarzının tam karşısında durmaya 

çalışırlar. Bu bir yaşam tarzı muhalefeti gibi gözükse de, aslında iktidar alanının iki kutbu 

arasındaki bir mücadeledir ve tabi olan sınıfla entelektüel sınıf arasında bir benzeşme yaratır. 

Neden? Çünkü tabi olanla hâkim olan arasındaki ilişki, entelektüelle burjuva arasındaki 

ilişkinin aynısıdır. Entelektüel gücün kültürel biçimine sahiptir, ancak bu güç ekonomik 

iktidara tali hale gelmiştir. 

Böylelikle, Bourdieu akademisyenlerin solcu olma eğilimlerini de açıklar. Akademi içinde de 

iktidarın maddi formlarına yakın olan disiplinlerle sembolik formlarına yakın olan disiplinler 

arasında benzer bir yapılanma vardır. Örneğin, Harvard’da siyaset bilimi bölümüne neden 

government (hükümet, idare) dendiğini düşünün. Çünkü edindiği yer sonucunda bölüm 

bürokratik sınıfın çıkarlarına doğrudan tabi hale gelmiştir. Siyaset bilimi pek çok zaman 

devlete memur yetiştiren teknik bir disiplin olarak görülmüştür. Ancak özerkleştikçe ve 

bilimsel konulara odaklandıkça, akademik alan maddi kutbun taleplerinden bağımsız hale 

gelir ve eleştirel bir disiplin olur. Bu tür bölümlerde Foucaultcuları, Marksistleri ve diğerlerini 

bulabilirsin.  

O zaman sosyal bilimle uğraşmanın ontolojisi nedir? 

Bence entelektüeller akademik sahanın özerkleşmesiyle ortaya çıkktı. Bilim, 16. ve 17. 

yüzyıldaki akılcı devrimle ortaya çıkmış tarihi bir icattır. Üniversiteler içinde kurumsallaşmıştır ve bu sayede entelektüeller kendi sorularını sorabilecekleri, kendi tartışma 

araçları üzerinde yoğunlaşabilecekleri özerk mikrokozmoslara erişmişlerdir. Bu, bilimin 

kendisini dini otoriteden, siyasetten bağımsızlaştırdığı bir süreçtir. Örneğin, siyaset biliminde 

ampirik gözleme ve mantıklı bir argümantasyona dayanan tezler üretmen beklenir ve bu tezler 

babanın kim olduğuna, dininin ne olduğuna ya da ne kadar para getireceklerine göre 

değerlendirilmez. Bunun sonucunda dünya hakkında daha çok şey bilmeni sağlayan modeller 

ortaya çıkar. Böylelikle entelektüeller kültürel iktidarın belli bir biçimini ele geçirirler.  

Bugünün iktidar sahasında maddi iktidar biçimlerinin baskın olduğunu görüyoruz. Yani 

iktisadi iktidar, kültürel iktidardan üstün. Burada soru şudur: Bu, tarihi bir sürecin sonucu mu 

yoksa hep mi böyleydi, bu durum tarih-ötesi bir olgu mu? Bourdieu’nün çalışmalarında bu 

açıdan bir belirsizlik olduğu söylenebilir. Özellikle erken eserlerinden, son tahlilde iktisadi 

iktidarın her zaman üstün olageldiği sonucu çıkarılabilir. Ancak bunun  tarihin bir okuması

olduğu ve iktidarın sembolik biçimlerinin üstün olduğu bir toplumun da mümkün olduğu da 

söylenebilir. Ancak sembolik iktidarın kullanılması için öncelikle maddi koşullardan 

bağımsızlık kazanılması gerektiği de iddia edilebilir. Bir toplumda iktidarın ya da sermayenin 

hangi biçiminin üstün olduğunu ölçmenin kolay bir yolu da şudur: Farklı iktidar biçimlerine 

hükmeden failler, diğer iktidar odaklarına yakınlaşmak zorundan kalmadan güçlerini yeniden 

üretebiliyorlar mı, bunu hangi ölçülerde başarıyorlar?  

Ama maddi iktidar ve sembolik iktidar karşılıklı bir biçimde işlemiyor mu? 

Maddi ve sembolik iktidarı analitik olarak birbirinden ayırabilirsiniz, ancak gerçek hayatta 

ayıramazsınız. Bu Bourdieu’nün temel önermelerinden biridir: Maddi bir dünya var olduğu 

anda, deneyimleme ve algılama başlar, böylece her maddi ilişki aynı zamanda bir sembolik 

ilişkidir. Bourdieu’yü anlamanın verimli yollarından biri, semboller iktisadının maddi bir 

analizini yapmaktır. Ama bu yeterli değildir; bir örnek üzerinden ifade edeyim. Örneğin 

barınma iktisadını ele alalım. Evlerdeki her  şeyin sembolik anlamları da vardır, odaların 

şekilleri gibi. Ancak evin üretimi de hangi firmanın evi nasıl ürettiğine bağlıdır. Yani, hem 

sembolik ekonominin maddi analizini hem de maddi ekonominin sembolik analizini yapmak 

gerekir. 

Bourdieu’nün İktidarı

Bourdieu ‘iktidarı’ nasıl anlamaya çalışır? 

Bourdieu’nün iktidar kavramını düşünürken öne sürdüğü faydalı yaklaşım, ‘topolojik 

mantık’tır. Bu mantıkta farklı faillerin birbirlerine göre pozisyonları ve hareket alanları

değerlendirilir, kimin ne kadar iktidar sahibi olduğuna bu açıdan bakılır. Herhangi bir an için, 

bürokratik sahanın fotoğrafını çekebilir ve “bu kurum bununla uğraşıyor, bu kurumun görevi 

bu” diyerek, yani ampirik verileri kullanarak bürokratik saha içerisindeki iktidar dağılımını

ortaya çıkarabilirsiniz. Ancak, bu sadece o ana ait bir fotoğraftır. Unutulmaması gereken, bu 

fotoğrafın belki 15 ya da 30 yıl önce çok daha farklı olduğudur. Yani bu topolojik yaklaşım, 

her iktidar pozisyonunun diğer pozisyonlara bağlı olarak tanımlandığını gösterir. Ancak, 

çatışmanın sürekli olarak devam ettiğini ve bu çatışmalar sonucunda kaynak dağılımının ve 

prestij hiyerarşisinin sürekli olarak yeniden biçimlendiğini unutmamak gerek. Bir başka 

analoji de şöyle kurulabilir: Bir kart oyunudur bu; poker gibi. Farklı oyuncuların farklı pulları, 

markaları, kartları vardır. Oyuncular oyun boyunca sürekli başkalarının markalarından 

toplamaya çalışırlar. Ancak öyle bir oyundur ki bu, oyun boyunca pulların ve markaların 

değerleri de değişir. Bu yüzden, iktidar analizinin iki farklı yüzü vardır.  

Birincisi, iktidar sahası haritalarını kullanacağın ‘yapısal bir analiz’dir. Bürokratik sahanın 

yapısı, neyin olanaklı, neyin olanaksız olduğunu, nelerin ihtimal dahilinde olduğunu, nelerin 

olmadığını belirler. Ancak bu olanakları harekete geçiren oyunculara gereksinim duyulur. Bu 

oyuncuların kendileri de devlet tarafından ortaya çıkarılır. Devlet tarafından, okullarda 

eğitilmişlerdir. Devletin düşünüş biçimini içselleştirirler. Söz gelimi 1975 yılında Türkiye ve 

İran’da bürokratik sahanın yapılarını incelemek, bu konuyla ilgili ampirik göstergeler bulmak 

istiyorum diyebilirsin.  

İkincisi ise, bir ‘tarih analizi’dir. Neden  ordu ve bürokrasi Türkiye devletinde bu kadar merkezi bir pozisyona sahip? Bunu anlamak için mücadelelerin, çarpışmaların izini sürmen 

gerekir: Hangi mücadelenin sonucunda ordu bu pozisyonu ele geçirdi, bürokrasi toprağı, 

okulları, üniversiteleri yönetir hale  geldi? Bourdieu’ya göre devlet, tarihsel mücadelelerin 

katmanları olarak görülebilir. Her katman, bir mücadele dönemini yansıtır. Ancak burada 

unutulmaması gereken şey devletin her on dakikada bir ya da her on yılda bir sil baştan vücut 

bulmadığıdır. Örneğin, Türkiye devleti geçtiğimiz yılın mücadeleleriyle biçimlenmemiştir, bu 

biçimlenme yüzyıllar boyu sürmüştür. Tabii ki, Osmanlı döneminin etkileri doğrudan 

değildir, ancak bugünün devleti için bir çeşit temel oluşturmuştur. Temel bileşenlerin, temel 

bürokratik kurumların bir kısmı Osmanlı zamanında, bir kısmı  işgaller sırasında, bir kısmı

devrimler zamanında, bir kısmı da Atatürk rejimi sırasında oluşturulmuştur, bunların bazıları

daha sonraki dönemlerde dönüştürülmüştür. Yani devlet, çok tabakalı bir pasta gibidir. 

Elbette büyük devrimler sonucu her şeyin tersine döndüğü dönemler de vardır, bunun çok iyi 

bir örneği Fransız Devrimi’dir. Ancak, bu dönemlerde varlığını sürdüren sınıflandırmalar ve 

karşıtlıklar vardır. Bu noktada, ‘topolojik mantık’ önemlidir. Çünkü Bourdieu’ye göre 

sistemdeki unsur, önemini pozisyonundan ve diğer unsurlarla ilişkisinden alır. Böylelikle 

maddeci/özcü (substantial) düşünme tarzından vazgeçip, iktidarı ilişkiselleştirebiliriz. Ayrıca 

artsüremsel (diachronic) bakış açısıyla mücadelelerin tarihini inceleyerek, bugünün 

kurulumuna nasıl ulaşıldığını anlayabiliriz.  

İkili bir analizden bahsettiniz ve her iki analizde de devlet hem bir yapı hem de bir fail olarak 

karşımıza çıktı. Peki devlet aynı anda, hem bir yapı hem de bir fail midir? 

Evet. Çok esnek bir yapıdır bu. Devletin özerk bir güce dönüştüğü dönemler de vardır, kendi 

çıkarlarını sermayedarlara, din güçlerine, yabancı güçlere karşı koruduğu dönemler vardır. 

Poulantzas’ın devletin göreli özerkliği tezinden mi bahsediyorsunuz? 

Hayır. Bürokratik saha, savaş gibi hallerde merkezileşebilir ve iktidarını tek bir varlık gibi 

tatbik edebilir. Ancak bu, tek tipleşeceği anlamına gelmez. Bürokratik iktidarı ele geçirmek 

için dışarıda ve daha önemlisi içeride mücadele sürekli olarak devam eder. Örneğin, devleti 

yekpare bir varlık olarak gören totalitaryan devlet tezini ele alalım. Önce 1989’da Berlin 

Duvarı ve iki yıl sonra Rus devleti yıkıldığında, olguyu totalitaryan devlet tezi açısından 

inceleyen birçok insan şaşırdı ve bunun nasıl olabildiğini anlamlandıramadı. Çünkü onlar için 

sadece totalitaryan devlet vardı, değişimin nereden geldiğini anlayamadılar. Aslında bu 

devletlerde de bürokratik bir saha vardı. Bu saha Batı bürokrasilerine  benzemiyordu; bu 

devletlerdeki bürokratik saha için doğru sınıflandırmalarımız da yoktu. Ama sosyalist ülkelerde her ne kadar devlet tekil bir  fail gibi gözükse de bürokratik saha vardı ve bir 

mücadele zeminiydi.  

Bourdieu, devleti kapalı bir rejim olarak görmez. Kapalı rejimlerde mücadele sona ermiştir; 

devlet işlevlerini yerine getiren bir aygıta, bir makineye dönüşmüştür. Bourdieu için bu 

neredeyse imkansız bir durumdur. Çünkü bu bakış açısı mücadelelerin tarihini görmez. 

Devletin ideolojik bir aygıtı olduğunu varsayalım ve Althusser’in dediği gibi bu aygıtın 

“bireyi çağırdığını” ve biçimlendirdiğini kabul edelim, peki bütün bu resimde tarih nerede? 

not: söyleşi temmuz 2007'de birikim dergisinin 219. sayısında yayımlanmıştı.